Overstromingen in België, Nederland en Duitsland; bosbranden in Griekenland en Spanje, waterstromen in Turkije: de natuur is van slag. Zelfs wie aanvankelijk twijfelde, moet eraan geloven. Het weer wordt extremer, en het nieuwe IPCC-klimaatrapport biedt weinig troost. VN-baas Antonio Guterres noemt het “een code rood voor de mensheid”. 

De onheilsprofetieën die we vandaag via het nieuws te horen krijgen, zijn niet nieuw. In Jesaja 34 voorspelt de profeet Jesaja al code rood voor Edom. Het scenario dat hij schetst laat weinig aan de verbeelding over: wateren worden pek, de grond verandert in zwavel, rook stijgt op uit de Aarde, dieren bezetten de ruïnes waar ooit mensen woonden.

Kunststoffabriek

Alle aandacht voor het klimaat brengt me terug naar de winter van 2020. Tijdens een informele bijeenkomst raakte ik in gesprek met een heer uit Brasschaat. We dronken een wijntje en hij vertelde me dat hij directeur van een kunststoffabriek was geweest. Hij had een succesvol imperium uitgebouwd met vele werknemers onder zich. Jarenlang leidde hij het soort leven waarvan anderen alleen kunnen dromen.

Na zijn pensionering begon er evenwel iets te knagen. Omdat hij er eindelijk tijd voor had, maakte hij lange wandelingen over de Kalmthoutse Heide, bekeek hij natuurdocumentaires en verdiepte hij zich in de vele soorten vogels die in het voorjaar neerstreken in zijn tuin. Dat alles confronteerde hem met een nieuw soort rijkdom waar hij zich nooit eerder zo sterk van bewust was geweest.

“Laat ik het je maar eerlijk vertellen”, zei de man. “Soms lig ik er ’s nachts wakker van. Er gaat geen dag voorbij zonder dat ik me afvraag wat ik heb aangericht. Tonnen kunststof heb ik geproduceerd; hetzelfde materiaal dat vandaag aanspoelt op onze stranden en waaraan vogels sterven. Wat heb ik bijgedragen, hoe zal ik de wereld achterlaten waarin mijn kleinkinderen moeten opgroeien?”

Economische groei

Deze man – een typische babyboomer – groeide op in een tijdperk van wederopbouw en neoliberalisme. Hij kreeg mee dat je alles kunt worden wat je wilt, zolang je maar hard genoeg je best doet. Het waren tijden van economische groei, waarin de bergen ten hemel leken te rijzen. Als jonge ondernemer lag de wereld aan zijn voeten: hij maakte winst, creëerde werkgelegenheid, gaf de economie een stevige impuls en zorgde dat het zijn gezin aan niets ontbrak.

Totdat de klimaatcrisis kwam en de droom een luchtkasteel bleek. Waar kon het zo misgaan? Laten we eens teruggaan naar het begin. In het Bijbelboek Genesis zegent Jahweh de mens en zegt hij tot hen:

Wees vruchtbaar en wordt talrijk, bevolk de Aarde en breng haar onder je gezag; heers over de vissen van de zee, de vogels van de hemel en alle dieren die op de aarde rondkruipen.”

Genesis 1, 28

Die opdracht tot gezag dragen en heersen wordt nogal eens verkeerd opgevat. Alsof Jahweh de mens een vrijbrief geeft om de Aarde naar hartenlust te gebruiken, uit te putten en te exploiteren. Maar als we naar de Hebreeuwse grondtekst kijken, blijkt het toch iets anders te liggen. De woorden die worden gebruikt, zijn respectievelijk kabash en radah. Samen betekenen die zoveel als: breng de Aarde onder je heerschappij; voer gezag over de vissen, de vogels en de dieren.

Heersen of dienen

Gebruiken of uitbuiten zijn dus niet aan de orde. Het draait hier om iets anders, namelijk om het aanvaarden van leiderschap. Het is tegenwoordig populair om de mens onder de dieren te scharen, maar er is een belangrijk verschil. De Bijbel leert dat de mens geschapen is naar Gods beeld en gelijkenis. We hebben een bewustzijn en een vermogen tot rationeel denken toebedeeld gekregen, maar daarmee dragen we ook een grotere verantwoordelijkheid. Leiderschap, dát is waartoe we geroepen zijn. En dat kun je op twee manieren vormgeven.

• Heersend leiderschap onderscheidt zich door lopendebanddenken en een focus op winstmaximalisatie. De heersende leider dient primair de eigen agenda of de jaarcijfers; de structuur is top-down.
• Dienend leiderschap is zorgen voor wat je is toevertrouwd, en het creëren van de juiste omstandigheden zodat alles en iedereen tot bloei kan komen. Dienend leiderschap is meer organisch dan top-down; het gezag staat in dienst van een groter geheel.

De kunststofmagnaat ontdekte dat hij niet had gediend, maar dat hij over de Aarde had geheerst. Zijn oren en ogen waren jammerlijk gesloten geweest voor een werkelijkheid die hem bij het klimmen der jaren pijnlijk duidelijk werd.

Effatha, open je oren!

Effatha, zegt Jezus in het Marcusevangelie tegen een dove man. Open je oren! Dat is ook de boodschap van Laudato Si’, de groene (en oecumenische) encycliek van paus Franciscus. Het is vijf over twaalf. Vlak voor ons, de bewoners van deze wonderschone planeet, liggen twee scenario’s om uit te kiezen. De tuin van de belofte in Jesaja 35, of het desolate land van het hoofdstuk daarvoor. De zegen of de vloek.

Maar wat betekent dat concreet voor ons? Politici waarschuwen dat we de crisis in onze portemonnee zullen gaan voelen. En moeten we ’s nachts wakker liggen van onze ecologische voetafdruk, van plastic verpakkingen, van de kleren die we dragen, van de auto’s die we rijden? Kunnen we in de toekomst het vliegen wel vergeten, is het amoreel om nog langer kinderen op de wereld te zetten?

Het klimaatverhaal is soms net een zware kerk, waar je vanaf de kansel een flinke draai om je oren krijgt en dan met een loodzwaar zondebesef uitkomt. De nadruk ligt helaas maar al te vaak op het negatieve; op alles wat we verkeerd doen en alles wat we zouden moeten laten. Alsof het leven niet al genoeg uitdagingen kent.

Genieten

Ik ben vandaag niet gekomen om u een schuldgevoel aan te praten. Ik sta hier om u te zeggen dat u zich mag verheugen; dat u mag genieten. En als er één woord is dat u vandaag moet onthouden uit mijn preek, dan is het wel genieten.

Want vreugde, dat is wat oprijst uit de zegenprofetie van Jesaja. Nadat de winterregens voorbij zijn, verrijst de natuur uit haar schijnbare dood. Ogen en oren gaan open, een nieuw perspectief ontvouwt zich. Dat is een patroon dat we door de gehele Bijbel heen zien. De mens is hardnekkig in zijn ontrouw, steeds opnieuw vergeet hij God en gaat zijn eigen weg. Eigenzinnig als hij is, verbreekt hij de banden van het Verbond en zegt hij: “Ik wil niet dienstbaar zijn!” Maar dan, op het punt dat hij zich aan God gelijk waant, volgt er een wake-upcall.

Overvloedige genade

De profeet Jesaja beschrijft de terugkeer van het volk Israël tot de Eeuwige. Heel de schepping jubelt van vreugde. Watervallen, bergen, vlakten bezaaid met bloemen… stuk voor stuk weerspiegelen ze Gods overvloedige genade en liefde, die tot uiting komen in de natuur.

Astronauten die vanuit de ruimte de Aarde zien, raken dikwijls geëmotioneerd door het wonder. Die prachtige planeet met oceanen, wolken, bergen en dalen die bijna 7,7 miljard mensenlevens herbergt, voelt echt aan als hun thuis. Haar schoonheid vormt een groot contrast met onherbergzame planeten als de maan, Mars, Venus, Uranus en Pluto, werelden waar enige vorm van leven nauwelijks denkbaar is.  

De Aarde is een parel in het universum; het gehele ecosysteem is getinetuned om mens en dier te laten leven, zoals in een horloge alle onderdeeltjes samenwerken en bijdragen aan een groter geheel. Die onderlinge verbondenheid vinden we ook in de Bijbel terug.

“Bid tot de Heer voor de stad waarheen ik je heb weggevoerd en zet je in voor haar bloei, want haar bloei is ook jullie bloei.”

Profeet Jeremia tot het volk Israël (Jeremia 29, 7)

Vijf zintuigen

Alles is met alles verbonden, en alles weerspiegelt de glorie van God. Effatha, zegt Jezus in het Marcusevangelie tegen de oren van een dove. Ga open! Onze vijf zintuigen dragen ertoe bij dat we met heel ons wezen God kunnen verheerlijken.

• Door onze ogen zijn we in staat de rijkdom van de natuur te zien;
• Met onze oren kunnen we het fluiten van de vogels horen;
• Onze reuk doet ons de geuren van de bloemen ervaren
• Dankzij onze tastzin kunnen we de vroege ochtendnevel op onze huid voelen;
• Onze smaak maakt dat we vol dankbaarheid de zoete vruchten kunnen proeven.

Een man wiens oren gesloten zijn, mist een wezenlijk onderdeel van de heerlijkheid van God. Het gezang van de vogels ontgaat hem, het ruisen van de bomen dringt niet door tot zijn stille binnenwereld. Juist daarom bevrijdt Jezus hem van zijn doofheid, zodat er een kanaal wordt geopend om meer van Gods glorie te kunnen verstaan.

Geestelijk doof of blind

Maar hoeveel mensen zijn niet geestelijk doof of blind? Ze kunnen wel zien, proeven, voelen, ruiken en horen, en toch ontgaat hen de glorie van God. Zij zien het niet, zij verstaan het niet, zij leven op de automatische piloot. Als zulke mensen een boom zien, vragen zij zich af hoeveel planken zij daaruit kunnen zagen, en hoeveel winst ze kunnen maken. En terwijl Gods heerlijkheid hen overal omringt, herkennen zij Hem niet. In plaats daarvan zeggen ze: “De werkelijkheid is louter materie, laten we leven alsof er geen dag van morgen bestaat”.

“Effatha!”, zegt Jezus Christus vandaag tegen u en mij. Het is vijf over twaalf, maar het is nog niet te laat. Dit is onze kans om te dienen. Dit is onze kans om de wereld een staaltje leiderschap te tonen. Christus zelf is ons voorgegaan. Dwars door de desolate duisternis ging hij de weg van het leven, van de opstanding, van genade en herstel. “Menslief open je oren, je ogen, je hart”, zegt hij vandaag tegen ons, tegen u en tegen mij. Aanschouw de schoonheid van de Heer.

Geniet ervan!

De Aarde zucht onder het gewicht van onze daden; het klimaat is als een beschonkene; het ecosysteem siddert. Dit is de tijd om haar glorie te herontdekken, om de Aarde in ons hart te sluiten en in liefde voor haar te zorgen.

En laten we vooral weer in dankbaarheid genieten. Niet van de zucht naar steeds maar meer, maar van alles wat we in onze consumptiedrift al bijna waren vergeten. Van al dat moois dat gratis is, van het gezang van de vogels, van de smaak van eerlijk voedsel, van de schoonheid van de ondergaande zon boven de zee. De grootste rijkdom ligt vandaag letterlijk aan je voeten. Maak eens een wandeling, en laat je verwonderen door het geweldige kunstwerk waarvan we deel uitmaken. Als je er echt bij stilstaat, is het bijna te mooi om waar te zijn.

Geniet ervan. Dat is de mooiste manier om elke dag opnieuw God te eren, en Hem te danken voor al dat moois dat Hij voor ons, voor u en mij, heeft geschapen.

Deze tekst is gebaseerd op de preek in de Protestantse Gemeente te Sluiskil, zondag 15 augustus 2021.

Meer lezen?

• Jesaja 35, 1-10
• Marcus 7, 31-37
• Plant een Laudato Si’-boom
• Ecokerk