Kritiek kan je onzeker maken en ertoe leiden dat je aan jezelf gaat twijfelen. Een scherpe opmerking kan aanvoelen als een persoonlijke aanval. Wat maakt kritiek ontvangen toch zo lastig? Het zijn vooral de stresshormonen die vrijkomen in ons lichaam die maken dat we soms te heftig reageren.

Zelf werd ik mij hier op een zondag van bewust. Na afloop van een kerkdienst stond ik als predikant bij de deur om de gasten te begroeten. Er kwam een vrouw naar me toe. “De preek was goed”, zei ze, “maar de organist was veel te prominent aanwezig. Dat deed af aan jouw preek. Nu was het evenwicht in de liturgie volledig zoek.”

Flinke klap

Op slag voelde ik mijn lichaam verstijven. Koortsachtig zocht mijn brein naar een manier om de binnenkomende informatie te ordenen. Wat was er niet goed geweest? Was het de lengte van de psalmen, waren het de instrumentale stukken, of was het de toegift van de organist aan het eind? Ongetwijfeld dat laatste.

“Wat vervelend dat u de dienst niet als positief hebt ervaren”, zei ik. En ik vertelde haar dat de organist die het al maandenlang zonder publiek had moeten stellen, graag een toegift had willen geven. “Dat had jij niet moeten toestaan”, vond de vrouw. Toen ze verdween, voelde ik me even alsof ik een klap in mijn gezicht had gekregen. En een flinke ook.

De tweede persoon die een babbeltje kwam maken, was een oudere dame. Ze straalde. “Ik was zó bemoedigd door die prachtige orgelmuziek!”, riep ze uit. “Al zoveel maanden heb ik geen concert meer kunnen bezoeken. En dit kreeg ik zomaar cadeau!” Ze was nog niet uitgesproken of twee andere mensen voegden zich bij het gezelschap, vol lof over de preek én over de getalenteerde organist.

Drie mogelijke stressreacties

Hoe meer we ons hart en ziel in een taak hebben gelegd, hoe groter de kans dat kritiek stress oproept. Er komen dan stresshormonen vrij in ons lichaam. Psychologen onderscheiden drie verschillende soorten stressreacties:

• Vechten. Je hartslag stijgt, je bloed trekt naar je slapen en je maakt je klaar voor een tegenaanval. “Dat pik ik niet, ik zal hem wel eens vertellen wat ik ervan denk!”, is een typische vechtreactie.
• Vluchten. “Hoe kom ik hier zo snel mogelijk weg?” Dat is de eerste impuls bij een vluchtreactie. Het verlaten van een vergadering, het verduisteren van bewijs, het bedenken van uitvluchten of anderen de schuld geven: het zijn stuk voor stuk vluchtreacties.
• Verstijven. Mensen die verstijven, klappen dicht. Deze stressreactie wordt ook wel “bevriezen” genoemd. Je bent zodanig uit het lood geslagen dat je aan de grond genageld staat.

Verpakkingsmateriaal

Hoe verklaarbaar zulke reacties ook zijn, in de heat of the moment zien we gemakkelijk iets belangrijks over het hoofd. Namelijk om na te gaan of de kritiek wel waar is. Wat maakt dat we kritiek soms zo gemakkelijk voor lief nemen? Enerzijds heeft dat te maken met onze eigen onzekerheid, anderzijds met de vorm waarin de kritiek is gegoten. Sommige critici beheersen de kunst om hun boodschap te verpakken in uitermate overtuigend verpakkingsmateriaal.

• Lichaamstaal. De criticus bedient zich van een zelfverzekerde houding, gerechte rug, stapt met kordate passen op je af.
• Mimiek. Zijn of haar uitstraling is krachtig, zonder een zweem van twijfel of onzekerheid.
• Woordkeus. Een herkenbare mening klinkt als volgt: “Ik vind dat geen goed plan; ik denk dat je dat anders moet zien; die outfit is niet mijn smaak“. Maar – en dit is tricky – veel meningen gaan vermomd als feit: “Dat plan is waardeloos”, “dat moet je anders zien”, “die outfit trekt op niets”.
• Positie, leeftijd en ervaring. De egalitaire maatschappij ten spijt; de mening van de baas wordt nog altijd hoger aangeslagen dan die van de stagiair.

Kritiek verifëren

Overtuigingskracht kan ertoe bijdragen dat we de criticus al te gemakkelijk gelijk geven. Maar dat is niet altijd terecht. Kritische mensen zijn er uiteraard van overtuigd dat hun zienswijze de enige juiste is, maar ze vergeten weleens dat iedereen die werkelijkheid anders ervaart. Het is dus belangrijk dat critici alleen gelijk krijgen als ze dat daadwerkelijk hebben.

Krijg je ongezouten kritiek te verwerken? Stap één is je criticus vriendelijk te bedanken voor de feedback. Maar dan komt stap nummer twee: de informatie verifiëren. Klopt de kritiek wel met de feiten? Wordt het geuite bezwaar ook door anderen zo ervaren? En wat zegt de kritiek over de gever ervan? Drie belangrijke vragen om bij stil te staan.

“Onderzoekt alle dingen, behoud het goede”

1 Thessalonicenzen 5, 21

Hoe lastig het ook kan zijn om kritiek te krijgen, als je gefundeerde kritiek ter harte neemt kan het uiteindelijk een cadeautje zijn. Het is een uitgelezen kans om te leren, te groeien en jezelf te verbeteren. De kritische vrouw gaf mij die zondag een waardevolle les mee , maar die ging niet over de samenstelling van de liturgie.

Net als preken en orgel spelen, is ook kritiek ontvangen een kunst die je kunt leren.