De afgelopen week reisde paus Franciscus naar Canada, waar hij namens de katholieke kerk zijn excuses aanbood aan de inheemse gemeenschap. Tijdens een emotionele ceremonie werden 4.000 kinderen geëerd die de internaten niet overleefden. Instituten die deze inheemse kinderen hadden moeten heropvoeden tot “nette Canadese burgers”. Maar die hen beroofden van hun cultuur, hun familie, hun identiteit en soms zelfs hun leven.

De wereld blijft achter met een pijnlijke vraag. Hoe kon geestelijk, lichamelijk en soms ook seksueel misbruik daar op zo’n grote schaal plaatsvinden? Hoe is het mogelijk dat mensen zich massaal te buiten gaan aan ontmenselijking van de ander? En bovenal… in naam van God?

Het antwoord is…. macht.

De kostscholen in Canada waren een groots opgezet regeringsbeleid, waarbij de katholieke kerk 60 procent van de internaten in handen had. Goed leiderschap is nodig in een samenleving. Maar als macht een systeem wordt waarbinnen mensen hun kritisch denken uitschakelen en er geen hogere moraal prevaleert, dan kan er van alles misgaan.

Seksschandalen

Niet alleen in ons vermogen tot volgen, maar ook in ons vermogen tot leiden schuilt een gevaar. We geloven graag in leiders die met frisse idealen de politiek, de kerk of een bedrijf binnenstappen en die ook jaren later nog altijd verrassend “gewoon” zijn gebleven. Veel leiders beginnen inderdaad zo. Maar als je eenmaal in een bepaald systeem zit, kan het soms knap lastig zijn om moreel zuiver te blijven.

“Macht is het ultieme afrodisiacum”, zei de nationale veiligheidsadviseur van Richard Nixon en Henry Ford. Dankzij de hashtag #metoo gingen de misstappen van veel machtige mannen viraal. Toch gaan ook vrouwen niet vrijuit. Naarmate zij vaker machtige posities bekleden, scoren ook de leading ladies vaker met wangedrag de krantenkoppen. Bij het misbruik van de inheemse bevolking van Canada waren ook vrouwen betrokken.

Zeven hoofdzonden

De Nederlandse psycholoog Jaap van Ginneken schreef het boek “Verleidingen aan de top”. Daarin stelt hij dat mensen met macht een bovenmatige neiging hebben om te ontsporen. Ik citeer:

“De werkelijkheid is dat hun psychologie ingrijpende veranderingen ondergaat naarmate ze dichter bij de top van de sociale piramide komen en daar langer blijven.

Ze omringen zich met ja-zeggers en proberen kwaadsprekers op een zijspoor te rangeren.

Ze beginnen te geloven in hun eigen bijzondere kwaliteiten en voorbestemming, en weigeren in te zien dat ze geleidelijk steeds meer toegeven aan de zeven verleidingen of hoofdzonden.”

Jaap van Ginneken

Hij noemt de Zeven Hoofdzonden. Dat brengt ons bij het christendom. De Zeven Hoofdzonden, in de zesde eeuw opgesteld door paus Gregorius I, zijn gebaseerd op de Bijbelse moraal. Ze zijn het tegenovergestelde van de zeven kardinale deugden. In onderstaand rijtje vermelden we ze alle zeven. Telkens eerst de zonde, dan de deugd.

• Lust – kuisheid
• Gulzigheid – matigheid
• Hebzucht – liefdadigheid
• Gemakzucht – tucht
• Gramschap – verdraagzaamheid
• Afgunst – tevredenheid
• Trots – bescheidenheid

In het Bijbelboek Prediker blikt koning Salomo terug op zijn gloriejaren als heerser, waarin hij het leven leidde waar velen van dromen. “Ik heb mezelf ondergedompeld in de vrolijkheid van de wijn”, geeft hij toe. En hij ondernam megalomane projecten; bouwde wat hij maar bedenken kon. Hij kocht slaven en slavinnen en liet ook hun kinderen als slaaf voor hem werken. En Salomo voegt eraan toe: “Ik heb goud en zilver opgestapeld en in de rijkdom gedeeld van koningen en landen, ik heb zangers en zangeressen aangesteld en het genot geproefd van vele, vele vrouwen”.

Geld, seks en macht

De “magische driehoek” van geld, seks en macht is verleidelijk. Misschien moet dat ons ook niet verbazen. Wie genoeg geld heeft, hoeft zich niet elke dag voort te slepen naar een baas die hij niet graag ziet, maar kan zelf orders uitdelen. Wie aandacht krijgt van vele potentiële liefdespartners, voelt zich jong, begeerlijk en zelfs onsterfelijk. En wie genoeg macht bezit, kan in een vingerknip de juiste mensen mobiliseren en dingen voor elkaar krijgen.

Een van de grootste drijfveren van de mens, meende de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche, is de Wille zur Macht. Het machtsverlangen. Niets anders dan een natuurlijk overlevingsmechanisme, meende Nietzsche. Als je dat op zijn beloop laat, zullen de sterken overleven en de zwakken uiteindelijk het onderspit delven. Dat Darwinistische wereldbeeld tekent ook de beruchte uitspraak van Marianne Zwagerman aan het begin van de coronacrisis. Ze noemde ouderen “dor hout” dat als eerste gekapt wordt. De survival of the fittest kent geen genade.

“Slavenmoraal”

De Bijbel is in dat opzicht een beetje een vreemd boek. Want in het Mattheüsevangelie roept Jezus op om naakten te kleden, de hongerigen te voeden, de zieken te verzorgen, de gevangenen op te zoeken. En de apostel Paulus leert door zijn lijden heen dat kracht zich pas ten volle openbaart in zwakheid. “Pas als ik zwak ben, ben ik sterk”, concludeert hij (2 Corinthiërs 12:9-10). Kortom: in plaats van het sterke te laten winnen, roept de Bijbel op om het zwakke te versterken.

Nietzsche had daar maar weinig mee. Hij noemde dat een “slavenmoraal”, je reinste anti-moraal. En ook vandaag zijn er veel mensen die godsdienst zien als een systeem van regeltjes en wetjes van een kosmische heerser die de mens zijn pleziertjes niet gunt. Maar is dat wel zo? Zou God er echt op uit zijn om ons onze levensvreugde te ontnemen?

Machtssysteem

Eerst even een spannende vraag. Waarom werden in naam van het christendom kinderen ontheemd, bij hun ouders weggeplukt, mensen tot slaaf gemaakt en kruistochten gevoerd?

Het antwoord is even eenvoudig als ontnuchterend.

In plaats van een boodschap van Liefde te zijn, was de leer van Mozes en Christus verknoopt geraakt met een menselijk machtssysteem.

Van Ginneken zei het al: daar waar godsdienst of een ideologie worden herleid tot een machtssysteem, gebeurt er iets met mensen.

Onderzoek naar de rol van Adolf Eichmann tijdens de Tweede Wereldoorlog bewijst dat je helemaal geen onmens hoeft te zijn om onmenselijke daden te begaan. Onderzoekers hadden gehoopt in hem het ultieme kwaad te zien, maar Eichman bleek een brave huisvader die bovenal gewoon zijn werk deed. Het ultieme kwaad schuilde in een groter systeem; een systeem waarin Eichman niet meer dan een radartje was geweest. Waarden werden niet langer bevraagd; de macht was een doel op zich geworden. “Aan de vruchten zul je de boom herkennen”, waarschuwt Jezus.

Tien geboden

We worstelen wat af met die Wille zur Macht. Onze Maker wéét dat. Hij kent ons door en door, Hij weet hoe wij zijn. En juist daarom gaf Hij ons een krachtig richtsnoer mee in de vorm van de Tien Geboden, hier in rijmvorm geschreven:

Bovenal bemin één God.

Zweer niet ijdel, vloek noch spot.

Heilig steeds de dag des Heren.

Vader, moeder zult gij eren.

Dood niet, geef geen ergernis.

Doe nooit wat onkuisheid is.

Vlucht het stelen en bedriegen,

ook de achterklap en ’t liegen.

Wees steeds kuis in uw gemoed

En begeer nooit iemands goed.

Tien Geboden

Salomo verkeerde jarenlang in het centrum van de macht. Hij zou zich op de borst kunnen slaan, want overal waar hij kijkt, herinneren parken, huizen en kastelen aan zijn heerschappij. En toch: als hij achteraf ergens prat op gaat, dan is dat op het feit dat hij ondanks alles zijn wijsheid niet is verloren. Die doet hem nu inzien dat “het allemaal maar lucht en najagen van wind was. Het had geen enkel nut onder de zon”.

Hoed je voor de hebzucht

Hoeveel mensen denken vandaag niet dat macht en rijkdom hen gelukkig zullen maken? Reclames spelen daar handig op in door ons voor te spiegelen dat we overal recht op hebben. De keerzijde is dat veel mensen vandaag kampen met gevoelens van minderwaardigheid. Nu de energieprijzen stijgen, blijft luxe voor steeds meer mensen onbereikbaar. Alleen al in Nederland heeft 45 procent van de huishoudens vandaag moeite om rond te komen. Hoe maakbaar is ons leven?

“Pas op, hoed je voor iedere vorm van hebzucht,” waarschuwt Jezus zijn volgelingen (Lucas 12:13-21), “want ook al heeft een mens nog zoveel, zijn leven bezit hij niet”. En hij vertelt een gelijkenis over een rijk man met een luxeprobleem: onvoldoende ruimte om zijn voorraden op te slaan. De man breidt zijn onroerend goed uit zodat hij zijn kapitaal erin onder kan brengen. Dan zegt hij tegen zichzelf: “Je hebt vele goederen in voorraad, genoeg voor vele jaren! Neem rust, eet drink en vermaak je.” De man waant zich volkomen veilig in zijn eigen imperium.

Maar dan zegt God:

“Dwaas, nog deze nacht zal je leven van je worden teruggevorderd. Voor wie zijn dan de schatten die je hebt opgeslagen? Zo vergaat het iemand die schatten verzamelt voor zichzelf, maar niet voor God.”

Lucas 12:21-22

Is het slecht om rijk of machtig te zijn? Niet per se. Rijkdom maakt het leven makkelijker en zorgt dat je meer kunt geven. Macht opent deuren, waardoor je in deze wereld ook een positieve invloed kunt ontketenen. Dingen om dankbaar voor te zijn. God vraagt ons niet om als kluizenaars te leven, we mogen genieten van het goede dat God geeft.

Maar de Bijbel roept ons ook op te beseffen dat aardse schatten relatief zijn. We zijn zonder iets in het leven gekomen, en kunnen er ook niets uit meenemen. Geld is onderhevig aan inflatie; aardse schatten vergaan. Macht kent vele valstrikken, en zelfs het meest zinderende liefdesleven kan uitmonden in een eenzame oude dag. Dat alles brengt koning Salomo tot de conclusie: “Het begin van alle kennis is ontzag voor de Heer” (Spreuken 1:7; 9:10-12).

Elke dag rijker

Zijn leven mag jou en mij vandaag ook inspireren. Wat is er kostbaarder dan te investeren in de dingen van eeuwigheidswaarde? “De wijsheid zal je beschermen, door haar lief te hebben, zal zij je bewaren”, belooft Salomo. En die wijsheid begint… bij het kennen van onze Schepper, die hemel en aarde gemaakt heeft!

Laat het onze grootste vreugde zijn tijd door te brengen in eerbied voor de Eeuwige, ons te verdiepen in Zijn geboden en de diepste waarden van Gods hart te leren kennen. Wie zo leeft, wordt beschermd tegen vele valstrikken. Zo iemand wordt van binnen elke dag rijker.

Dit is de tekst van de preek op 31 juli 2022 in de Protestantse Gemeente Hoek (Zeeuws-Vlaanderen). De kerkdienst is ook online te bekijken.