Mensen die lijnrecht tegenover elkaar staan, het is een veelvoorkomend probleem. Kranten staan bol van tegenstellingen die op sociale media vol passie worden uitgevochten. Meestal zonder succes; bestaande tegenstellingen komen alleen maar meer op scherp te staan. Lezer Jeroen vraagt zich af hoe het anders kan. Hoe help je mensen hun perspectief te verruimen?

In mijn vorige blogpost stond ik stil bij het principe van de gedifferentieerde kaarten. Welke kaart je over de werkelijkheid legt, bepaalt grotendeels hoe je de dingen ziet. De uitdaging is om die kaarten af te wisselen. Daardoor ontstaat een breder perspectief. En niet onbelangrijk: het kan ons helpen impasses te doorbreken en elkaar beter te begrijpen.

Mensen staan vijfmaal vaker op zenden

Dat het onderwerp mensen bezighoudt, bleek uit de vele reacties die ik kreeg. Een ervan was afkomstig van Jeroen.

“Mooi zoals je dat zegt, dat er dan een nieuw perspectief ontstaat. Dat haal ik ook vaak aan en ik gun iedereen zo dat perspectief. Alleen moet ik vaak de discussie aan zonder dat men eerst dat perspectief wil ontdekken. Dat is lastig, vind ik altijd. Dan blijf je een beetje langs elkaar heen praten. Heb jij nog tips voor me?”

Jeroen

Goede vraag, Jeroen! Onlangs interviewde ik de Nederlandse communicatieadviseur Bert Bakker (Tertio 1.104 van 7 april 2021). Hij neemt geregeld kerkenraadsvergaderingen onder de loep door een opname te maken en het gesprek te analyseren. In een gemiddeld gesprek telde hij 17 uitingen van interesse. 91 keren waren mensen zelf hun verhaal aan het inbrengen. Mensen staan dus vijfmaal vaker op zenden.

Er wordt veel gepraat, maar weinig écht geluisterd. Gesprekspartners die lijken te luisteren, zijn vaak in gedachten al bezig met hoe ze willen reageren. Anders gezegd: ze luisteren niet om te luisteren, maar om te kunnen spreken. In een wereld waarin veel mensen eenzaam zijn en zich niet gehoord voelen, is dat een groot gemis. Hoe vaak gebeurt het dat iemand oprecht in je geïnteresseerd is? Toch kan iedereen een luisterend oor zijn.

Angst voor conflicten

“Een van de voornaamste redenen waarom er vaak niet echt geluisterd wordt, is dat we bang zijn voor conflicten”, stelt Bakker. “De zorg bestaat dat als we de diepte ingaan, we ontdekken hoe verschillend we er werkelijk over denken, en kunnen we dat wel goed handlen?” De centrale reden om niet te luisteren, is dus angst. Want als je lijnrecht tegenover elkaar komt te staan, kan er van alles misgaan:

• Een onschuldig meningsverschil kan escaleren;
• Relaties kunnen vertroebelen;
• We kunnen aan onszelf gaan twijfelen;
• We moeten misschien toegeven dat we ongelijk hadden;
• Ons wereldbeeld kan op losse schroeven komen te staan.

Stresshormonen

Het gevolg is dat botsende wereldbeelden stress oproepen. Ontstaat er een conflict, dan maken we stresshormonen aan: adrenaline, cortisol en noradrenaline. Die zorgen ervoor dat we geneigd zijn te reageren met een typische stressreactie. Psychologen onderscheiden er drie: vechten, vluchten of verstijven. In het eerste geval gaan we in de aanval of de verdediging, in het tweede vermijden we het conflict, en in het derde geval klappen we dicht.

Stressreacties zijn reuze handig als er acuut gevaar dreigt. Maar als het om communicatie gaat, zijn ze niet altijd een geschenk. Ze voorkomen namelijk een open mind. In plaats van open te staan voor het standpunt van de ander, gaan we sturen. We komen met allerlei tegenargumenten, maar luisteren niet echt naar wat de ander te zeggen heeft. Het gevolg is dat wat we vreesden, gebeurt. We eindigen elk in onze loopgraven en het conflict escaleert.

1. Creëer veiligheid

Hoe voorkom je dat zoiets gebeurt? Het sleutelwoord is veiligheid. Schep een sfeer waarin beide gesprekspartners zich veilig voelen. Ook als dat betekent dat je niet altijd een antwoord hebt, dat je dingen verschillend ziet of dat je moet toegeven dat je het in alle respect samen niet eens kunt worden. Stap nummer één voor het creëren van veiligheid is maken dat de ander zich gezien voelt.

“Zeker in Nederland zijn de catchy oneliners troef, constateert Bakker. “Mensen reageren algauw met: leuk, goed van je, of: heb ik ook! Het effect kan zijn dat de ander wordt stilgezet, terwijl een vraag als ‘hoe heb je dat nu ervaren?’, uitnodigt om verder te vertellen.” Schrijver Henry Nouwen noemde het geestelijke gastvrijheid. Zeker bij mensen die wat mensenangst hebben of bij wie communicatie gevoelig ligt, is het een uitdaging hen te laten ervaren dat ze er mogen zijn.

2. Kies de juiste communicatiemiddelen

E-mail, sociale media en whatsapp maken het leven makkelijker. Met één druk op de knop is een berichtje verstuurd. Maar die snelle ecommunicatie heeft ook een valkuil. “Vaak wordt er gemaild over onderwerpen waarvoor email eigenlijk niet geschikt is”, weet Bakker.

E-mail en sociale media zijn niet voor alles het juiste medium. Persoonlijke onderwerpen vragen misschien om een telefoongesprek, of zelfs om een face-to-face-ontmoeting. Toch kun je wel degelijk gastvrij appen of mailen. Wat vrijwel altijd werkt: noem je gesprekspartner bij naam, vat samen en toon oprechte interesse.

3. Spiegelen

Het zich niet gehoord voelen, dat is de giftige angel van veel conflicten. Mensen reageren door hun volumeknop verder open te zetten en hun standpunt te herhalen. De andere partij reageert meestal hetzelfde, een dynamiek die bijna onvermijdelijk tot een patstelling leidt. Bakker heeft een handige tip om dat te voorkomen: “Als iemand met een massief standpunt komt, kun je ook reageren door dat te aanvaarden en zelfs een beetje te overaanvaarden. Je houdt iemand een spiegel voor, waarbij je intensiteit toevoegt aan zijn boodschap.”

Hoe werkt dat, spiegelen? Stel: jij hebt je laten vaccineren en je buurman is een fervent antivaxxer. Als hij je er over de schutting fijntjes op wijst dat je slecht geïnformeerd bent, zal je eerste reactie misschien zijn om hem om de oren te slaan met de nieuwsberichten die je wel degelijk hebt gelezen. Maar het gevolg is dat hij zich niet gehoord voelt en dat hij zich nog meer zal ingraven in zijn standpunt. Polarisatie in de maak.

Hoe zorg je dat je over een week nog altijd een kopje suiker kunt komen lenen? Een handige tactiek is om zijn mening te herhalen, maar in iets versterkte vorm terug te geven: “Dus je bedoelt dat mijn leven nu gevaar loopt?”, of: “Als ik het goed begrijp, zijn machthebbers en farmaceutische industrieën voor geen cent te vertrouwen?” Dat voorkomt dat je gesprekspartner de noodzaak voelt om zijn boodschap nog eens te brengen. De kans is groot dat hij zal zeggen: “Zo bedoel ik het nu ook weer niet, maar…”

Nuance

Spiegelen schept ruimte voor het tegengif van polarisering: nuance. Je kunt niet vechten tegen iemand die je probeert te begrijpen. Actief luisteren zal de polarisatie niet doen verdwijnen, maar giet in elk geval niet onnodig olie op het vuur. Misschien vind je zelfs een gemeenschappelijke grond op basis waarvan je elkaar kunt vinden, zelfs al lopen jullie standpunten nog zo ver uiteen.

Meer lezen?

• Bert Bert Bakker, Een goed gesprek/Des entretiens qui font du bien, VPKB/Ekklesia, Houten, 2020