“Maar dat kán toch niet?” Dat is de vraag van Nikodemus als hij tegenover Jezus zit. In het holst van de nacht, wanneer hij zich ongezien waant, is hij naar Jezus toegegaan. Nikodemus is een man met een hoge positie, maar hij is niet gekomen om politieke zaken te bespreken. Hij wil het veeleer hebben over de wonderen die Jezus doet.

Jezus begint te vertellen over de noodzaak van wedergeboorte. Hij spreekt van de mens als nieuwe schepping, geboren uit water en Geest. Nikodemus hoort het aan, maar hij kan er helemaal niets mee. “Dat kan toch niet?”, reageert hij. “Je kunt toch maar één keer geboren worden? Hoe zou een mens ooit voor een tweede keer de moederschoot in kunnen gaan om er opnieuw uit te komen?”

Brandende braamstruik

Een soortgelijke vraag zien we bij Mozes. Als hij met de kudde van zijn schoonvader Jetro door de woestijn trekt, komt hij bij de berg Horeb. En daar ziet hij iets bijzonders. Uit een braamstruik schiet vuur op, maar de takken blijven onaangetast. “Hé, maar dat kan toch niet?” denkt Mozes. Hij besluit het vreemde natuurverschijnsel eens naderbij te gaan bekijken. Want voor zoiets moet toch een logische verklaring te vinden zijn.

Het raadsel God

De Britse natuurwetenschapper Alister McGrath bracht onlangs een nieuw boek uit: Het raadsel van God. Daarin vertelt hij over zijn bijzondere levensreis. Toen hij als veelbelovende student werd toegelaten tot een prestigieuze scheikundefaculteit in Groot-Brittannië, was hij een vurig atheïst. “Hoe is het mogelijk dat er vandaag de dag nog altijd mensen in God geloven?”, vroeg hij zich af. Want net als Nikodemus bekeek hij de wereld door de lens van de menselijke logica. Het ergerde hem dat er in een tijd dat de wetenschap alle antwoorden leek te hebben, nog altijd mensen waren die hun wereldbeeld lieten bepalen door verhalen uit het jaar nul.

Als McGrath ergens van overtuigd was, dan was het dat wetenschap en religie elkaar niet verdragen. Daarom maakte hij er een hoofdzaak van de religie te verslaan. Hij vond steun in het boek “Das Kapital”, waarin de Duitse filosoof Karl Marx religie afschrijft als “opium van en voor het volk”,  als een vijand die dringend moest worden onderworpen.

Verboden vrucht

Maar het onverwachtse gebeurde. McGrath raakte door zijn biologieliteratuur heen en begon te snuffelen op andere afdelingen van de wetenschappelijke bibliotheek. Bedekt onder een laag stof vond hij boeken van de wetenschapsfilosoof Karl Popper. Ze voelden aan als een verboden vrucht. Had Richard Dawkins immers niet gewaarschuwd voor de wetenschapsfilosofie? Had hij die geen “waarheidsverstoring” genoemd?

McGrath biechtte zijn plotselinge fascinatie op bij zijn vrienden, en ook zij waarschuwden hem: wetenschapsfilosofie, dat is tricky business. Blijf er vanaf. Maar wat we sinds het Bijbelboek Genesis weten: hoe verbodener de vrucht, hoe aantrekkelijker het wordt om ervan te proeven. Op zekere dag kon McGrath zijn nieuwsgierigheid niet langer kon bedwingen. Hij opende een boek van Popper. Een stap die niet zonder gevolgen bleef.

“Het voelde als een voelde als een intellectuele openbaring. De schellen vielen van mijn ogen. In plaats van onkundige sceptici die onnodig barrières opwierpen tegen de opmars van de wetenschap, stelden historici en filosofen alleen maar relevante vragen over de betrouwbaarheid en beperkingen van die wetenschappelijke kennis. Het was alsof de fundamenten van mijn wereld systematisch werden gesloopt.”

Alister McGrath

Het wereldbeeld van de wetenschap als overkoepelend verhaal, bleek onhoudbaar. McGrath ontdekte dat de wetenschap slechts een deel is van een veel groter en veelomvattender verhaal.

Grot van Plato

Zijn rationele geest raakte bevangen door stoutmoedige gedachten. Stel nu dat er een God bestaat, wat moet ik mij daar dan bij voorstellen? Een man met een baard op wolk sprak hem niet aan. Evenzeer weigerde hij te geloven in een verre despoot die er genoegen in schept oordeel, lijden en pijn over de wereld uit te storten. Er was maar één manier om God definitief naar het rijk der fabelen te verwijzen, bedacht McGrath. Die vereiste dat hij zich zou verdiepen in de Bijbel.

Terwijl hij begon te lezen, gebeurde er evenwel iets onverwachts. McGrath raakte gefascineerd door de menswording van Jezus Christus. Daarover schrijft hij:

“Plotseling zag ik het verband met de grot van Plato. Christus was onze grot binnengekomen en leidde ons naar een betere wereld buiten de grot door alle barrières die ons tegenhielden, uit de weg te ruimen.”

Alister McGrath

De rest is geschiedenis. Vandaag mag McGrath zich rekenen tot de bekendste apologeten ter wereld. Hij wijdde zijn levenswerk aan de uitdaging wetenschap en religie te verzoenen.

Gedifferentieerde kaarten

Een van zijn pijlers is het principe van de gedifferentieerde kaarten. Dat gaat ervanuit dat de mens geneigd is tot simplificeren; je trekt je favoriete kaart en legt die over de volledige werkelijkheid. Maar er bestaan vele kaarten: politieke, morele, geografische, wetenschappelijke, religieuze. Welke kaart je gebruikt, bepaalt wat je ziet en hoe je de werkelijkheid interpreteert.

De kaarten werden voor McGrath een onmisbare gereedschapskist bij het omgaan met complexiteit. Ze brachten hem tot het inzicht dat wetenschap en religie elkaar niet uitsluiten, maar veeleer aanvullen. De wetenschap haalt dingen uit elkaar om te zien hoe alles werkt; religieus geloof beoogt ze weer in elkaar te zetten in het juiste verband, zodat we ook kunnen zien wat ze betekenen.

Tunnelvisie

Dat is ook wat Jezus aan Nikodemus probeert uit te leggen. Wil je de dingen van God echt verstaan, dan heb je een speciale kaart nodig. Nikodemus trok de natuurlijke kaart en legde die over de werkelijkheid. Vanuit dat oogpunt bezien, had hij gelijk. Een mens kan niet voor de tweede maal de moederschoot ingaan en geboren worden. Wetenschappelijk gezien is dat onmogelijk. Maar Jezus wilde hem uitdagen een nieuwe kaart te trekken, zodat zijn begrip van de werkelijkheid zou worden verruimd.

Veel mensen doen als McGrath en Nicodemus. Ze trekken één kaart, en leggen die over de volledige werkelijkheid. Maar dat leidt gemakkelijk tot een tunnelvisie, of in het ergste geval extremisme, radicalisme, totalitarisme. Het principe van de gedifferentieerde kaarten kan ons niet alleen helpen de Bijbel te grijpen en wetenschap en religie te verzoenen, maar ook om recht te doen aan de complexe werkelijkheid.

Viruswaarheid

Een concreet voorbeeld: de coronacrisis. Als de feiten voor zich spreken, wat verklaart dan dat de Belgische viroloog Marc Van Ranst en de Nederlandse dansleraar Willem Engel, voortrekker van Viruswaarheid, lijnrecht tegenover elkaar staan? Hoe is het mogelijk dat hun Twitterruzie momenteel de Nederlandse bushokjes siert? Opnieuw zien we een kaartenspel met verschillende kaarten. Waar Van Ranst de wetenschappelijke en politieke kaart trekt, hanteert Engel juist de kaart van wantrouwen jegens wetenschappers en politici. Doordat beide een tegengestelde kaart over de werkelijkheid leggen, ontstaan er twee conflicterende geloofssystemen. Probeer dan nog maar eens een gemeenschappelijke grond te vinden.

Wedergeboorte

Het is maar hoe je het bekijkt. Dat is ook de boodschap van Jezus aan Nikodemus. Wil je het Koninkrijk van God werkelijk zien, dan heb je een nieuwe kaart nodig.

Het verhaal van Pinksteren biedt inzicht in het belang van de wedergeboorte. De mens wordt allereerst geboren vanuit het natuurlijke, en als zodanig is hij of zij geneigd vanuit het natuurlijke te leven en te denken. Hij jaagt voedsel na, persoonlijk geluk, beleving of financieel gewin. Want als alles louter materie is, en de dood het einde, dan bestaat er niets beters dan te genieten zolang je leeft. Stelt dit korte leven teleur, dan laat de natuurlijke mens dikwijls zaden van egoïsme, jaloezie, bitterheid of rivaliteit wortelschieten in zijn hart. Want wat kun je je dan bedrogen voelen!

Voor de mens die zo leeft, blijft het Koninkrijk van God onzichtbaar. Juist daarom is het nodig wederom te worden geboren. Jezus leert Nikodemus dat we niet alleen uit vlees geboren moeten worden, maar ook uit water (de doop) en de heilige Geest. Die wedergeboorte markeert een nieuw begin, een verandering van mindset waarbij al je doelen, verlangens, dromen en ideeën in een ander daglicht komen te staan. Want door geopende ogen ga je anders zien. Dan ontvouwt zich een nieuw perspectief.

Allerhoogste kaart

Dat is ook de gedachte achter Pinksteren en achter het brandende braambos. Wat voor de één dwaasheid is, is voor de ander een groot wonder. McGrath ontdekte de geestelijke kaart die zijn verdere leven en werkelijkheid zou kleuren. Terugblikkend op zijn levenswerk getuigt hij:

“Ik geloof in het christendom zoals ik geloof dat de Zon is opgegaan; niet alleen omdat ik het zie, maar omdat ik daardoor al het andere zie.”

Alister McGrath

Laten ook wij, in navolging van deze apologeet, geen genoegen nemen met minder dan de allerhoogste kaart. Laten we onze ogen openen voor een werkelijkheid die het leven kleur, glans en zin geeft, voor een verhaal dat al het tijdelijke overstijgt.

Deze preek werd op 30 mei 2021 gehouden in de Protestantse Gemeente Hoek (Nederland). De livestream is hier te bekijken.

Meer lezen?

• Johannes 3, 1-16
• Exodus 3, 1-6
• Alister McGrath, Het raadsel van God, Mijn ontdekkingsreis langs wetenschap, geloof en twijfel, KokBoekencentrum 2021, 240 blz.