“Hij is groter als ik.” Taalpuristen hebben het moeilijk, want de nieuwe versie van de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS) hanteert flexibeler dan ooit de als-dan-regel. Kreeg je vroeger voor een zin als “mijn glas is voller als jouw beker” een minpunt, vandaag behoort zo’n constructie stilaan tot het nieuwe normaal. Maar het kan erger. Als iets leraren Nederlands en godsdienst uit de slaap houdt, is het wel het toenemende literalisme.

Een middelbare schoolklas kreeg de gelijkenis van de graankorrel uit het evangelie van Johannes voorgeschoteld. Achterin ging een vinger omhoog. “De analogie is wetenschappelijk onjuist”, merkte een leerling op. “Je kunt het voortplantingsproces van een tarwekorrel niet op één lijn stellen met dat van mensen. Bij de mens is sterven geen voorwaarde voor nieuw leven.” Een meisje met hoofddoek reageerde: “Het gaat om een religieuze tekst. Ik denk niet dat je zo’n tekst door een wetenschappelijke bril moet bekijken. Een parabel is een verhaal dat mensen iets wil leren, er staan er ook veel in de Koran.”

Letterlijk denken

De godsdienstleerkracht die hiervan getuigde, maakt het vaker mee. Wat opvalt, is dat moslims en poëzieliefhebbers de oude Bijbelverhalen dikwijls beter begrijpen dan leerlingen die in de kerk zijn gedoopt. Veel jongeren lezen immers geen boeken meer, maar voeden zich met snelle nieuwsberichten, YouTube-filmpjes en sociale media. Komen ze in aanraking met de oude teksten, dan nemen ze die letterlijk om ze vervolgens af te wijzen. Dat literalisme, oftewel een letterlijke tekstinterpretatie, grijpt ook onder gelovigen om zich heen.

Sociale media zijn er vol van: “Bijbelgetrouwe” christenen die oude teksten uit hun context rukken en letterlijk toepassen op de actualiteit. Ik stuitte deze week op een bonte bloemlezing aan exegeses:

• het coronavaccin is “het teken van het Beest”;
• joden en moslims zijn “dienaren van Baäl”;
• journalisten, wetenschappers en politici zijn “wegbereiders voor de antichrist”;
• vrouwelijke predikanten moeten zich bekeren van de “Izebel-geest”.

Stuk voor stuk denkbeelden van oprechte gelovigen, die menen God aan hun zijde te hebben. Tegenargumenten worden vurig getorpedeerd met Bijbelteksten die hun wereldbeeld ondersteunen. Het zorgelijke is dat dat Bijbelse literalisme gepaard gaat met een afname van verdraagzaamheid jegens andersdenkenden en -gelovigen, en niet zelden met een politieke ruk naar rechts. Meest opvallend is evenwel de groeiende stroom berichten van verwonde mensen in mijn mail- en chatbox. Mensen die de geestelijke littekens dragen van het literalisme van anderen.

Daar waar Bijbelteksten snijden en verwonden, dooft de liefde gemakkelijk uit. Dat terwijl Gods liefde de rode draad zou moeten vormen in ons gemeenschappelijke verhaal. Juist daarom hebben we een verbindende taal nodig, een taal die ruimte biedt voor de nuance, voor verschillende gezichtspunten en empathie. Een taal die niet veroordeelt of verkettert, maar die ontfermt en omarmt, zoals ook Jezus Christus deed.

Wereld van polarisatie

Het door elkaar halen van “als” en “dan” kan onmogelijk de ondergang van een cultuur betekenen. Maar wat als de verhalende dimensie verdwijnt? Wat als beeldspraak, gelijkenissen, gezegden en gedichten verbleken en letterlijke feitelijkheid als het enige grote verhaal overeind blijft staan? Dan verzanden we in een wereld van polarisatie. Een taaluniversum dat zich versmalt tot absolute tegenstellingen van waar-onwaar, goed-fout, bijbels-onbijbels, zwart of wit.

Wonen in een wereld waar elke verhalende dimensie is uitgedoofd, dat zou pas taalverloedering zijn. Hoog tijd dus om de Bijbel te (her)openen, maar ook de sprookjesboeken en de romans. Om gedichten te delen op sociale media en onze kinderen en kleinkinderen te vertellen over het verleden. En laten we in vredesnaam een kampvuur aansteken in plaats van ons te laten meeslepen in de zoveelste verhitte discussie op sociale media. Want het verhaal moet zegevieren. Alleen op die manier bewaken we de taalruimte waarin het mysterie kan plaatsvinden, alleen zo bewaren we de woorden voor dat wat aan onze zintuigen ontsnapt.

Een verkorte versie van dit artikel verscheen in het Nederlands Dagblad van 18 mei.