Racisme – het uitsluiten van anderen op basis van huidskleur of etnische afkomst – is een groot kwaad in de samenleving. Logisch dus dat mensen de behoefte voelen om daartegen op te staan. Om na een pijnlijke koloniale geschiedenis samen een vuist te maken. Die krijgt gestalte in een krachtige beweging van woke-denken en Black Live Matters. Maar dat activisme roept ook vraagtekens op. Wat als politieke correctheid inhoudt dat dingen niet meer mogen worden benoemd?

Acht maanden lang werkte publicist Erdal Balci aan Matmazel, een film over vrouwenemancipatie en de botsing van culturen. De hoofdpersoon is een Nederlandse vrouw die naar Turkije reist om haar onbekende vader op te zoeken. Een actueel thema zou je zeggen. Dat de film vooralsnog op niets uitdraaide, is te wijten aan het Nederlandse Filmfonds die er zijn handen niet aan wilde branden. De film zou mogelijk gevoelig liggen in tijden van “wokereligie en cancelcultuur” (woorden van de producent).

Niet het juiste profiel

Ook schrijfster Marieke Lucas Rijneveld zag vorige maand af van een vertaalopdracht van het werk van de zwarte dichteres Amanda Gorman. Dat zij de opdracht kreeg, maakte een stortvloed van kritiek los omdat Rijneveld naar verluidt niet de juiste huidskleur had. Daarna werd de Catalaanse Victor Obiols benaderd. Geen literair lichtgewicht, want Obiols verwierf wereldfaam met zijn gedicht The Hill We Climb en vertaalde werken van Shakespeare naar het Catalaans. Toch heeft ook hij noodgedwongen de opdracht neergelegd wegens “niet het juiste profiel”.

“Mij is verteld dat ik niet geschikt ben voor de vertaling. Ze trokken mijn kwalificaties niet in twijfel, maar er wordt gezocht naar iemand met een ander profiel, een jonge activist, bij voorkeur een zwart persoon. (..) Maar als ik een dichter niet kan vertalen omdat ze jong, vrouwelijk, zwart en een Amerikaan van de 21ste eeuw is, dan kan ik Homerus ook niet vertalen, want ik ben geen Griek uit de 8ste eeuw voor Christus. Of ik had Shakespeare ook niet kunnen vertalen, want ik ben geen Engelsman uit de 16e eeuw.”

Victor Obiols

Woke betekent lettelijk “wakker worden”. Woke-activisten streven ernaar de maatschappelijke structuren aan te kaarten die seksuele of etnische minderheden achterstellen. Het streven een stem te geven aan de stemlozen, is een goede zaak. Ook Jezus, Martin Luther King en Mahatma Gandhi deden dat. Maar wil je mensen een stem geven, dan moet je de zaken ook kunnen benoemen. En dat is waar het soms mis dreigt te gaan. Niet zelden wint de angst om te kwetsen het van de artistieke vrijheid en de freedom of speech.

Hokjesdenken

We zijn het er ongetwijfeld over eens dat het stigmatiseren van bepaalde bevolkingsgroepen op basis van etnische afkomst niet meer kan. En zelfs al is het menselijk brein geneigd tot generaliseren, velen van ons doen hun uiterste best om de werkelijkheid breder te zien dan in de al te simplistische categorieën van man-vrouw, allochtoon-autochtoon, wit-zwart. Terecht, want hokjesdenken doet onrecht aan de complexe werkelijkheid en aan de individuele verhalen van mensen.

In al onze goede bedoelingen moeten we evenwel oppassen dat er geen cultuur van censuur ontstaat. Een cultuur die opnieuw gebaseerd is op hokjesdenken, en wel in termen van wit en zwart, boomer en woke, voor of tegen, goed of fout (niet noodzakelijkerwijs in die volgorde). Dat bewijst eens te meer hoe sterk het menselijk brein geneigd is tot categoriseren, en dat het omarmen van een bredere en inclusieve wereldvisie een opdracht is die training en toewijding vraagt.

Een cultuur van censuur is dan ook geen oplossing. Het publiekelijk aan de schandpaal nagelen van mensen die niet “de juiste” mindset hebben, al evenmin. Willen we werkelijk een harmonieuze samenleving creëren waarin ieder mens een plek en kansen krijgt – want daar draait het uiteindelijk om – dan moeten compassie en verbinding te allen tijde onze sleutelwoorden zijn.

Compassie

Compassie helpt ons te zien dat een kansrijke samenleving voor iedereen een project is van lange adem. Een nieuwe mindset onstaat niet zomaar uit het niets. Het is een bouwwerk dat gebouwd is op de fundamenten van gisteren, en waaraan we zo goed en zo kwaad als het gaat, samen zullen moeten bouwen. Steentje voor steentje en met vallen en opstaan. Onherroepelijk vallen we, wanneer ons woorden ontglippen die nog de oude mindset weerspiegelen. Dingen die we beter anders hadden geformuleerd. Maar dan is het belangrijk geduld met elkaar te hebben, en de ander weer te helpen opstaan. We maken immers allemaal fouten, en zelfs Rome is niet in één dag gebouwd.

Verbinding

Het tweede sleutelwoord is verbinding. Verbinden, dat is toelaten dat de ander ons een spiegel voorhoudt. Het is de hartgrondige beslissing om niet langer te denken in termen van “wij” en “zij” maar in een groter Wij, dat ook de ander kan omvatten die niet direct tot onze eigen groep behoort. Verbinden, dat betekent ook dat we niet primair uitgaan van slachtofferschap of van kwade opzet, maar dat we bereid zijn de ander ons vertrouwen te schenken.

Luid en duidelijk botsen

Samen menszijn, dát is het bouwwerk van morgen. Met inbegrip van alle kleuren, toonaarden, voorkeuren, krachten en eigenaardigheden die daarbij horen. Dat bouwwerk kunnen we alleen voltooien als we in staat zijn voorbij onze veilige muren te kijken, en de ander de hand te reiken. Samen kunnen we het leven vieren in al zijn diversiteit en veelkleurigheid. Dat is een ode aan de schepping, een eerbetoon aan God.

Maar de grote opdracht waar we vandaag voor staan, betekent ook: in alle vrijheid je mening mogen uiten. Zelfs al stuit die een ander tegen de borst. Dingen kunnen benoemen, ook al zijn sommige waarheden ongemakkelijk. Stoutmoedig de grenzen opzoeken zelfs; dialogen voeren waarbij we luid en duidelijk botsen. Alleen op die manier kunnen we van elkaar leren en onszelf verbeteren. In het vertrouwen dat de mensheid elkaar uiteindelijk de hand zal reiken, want de toekomst zal superdivers zijn of ze zal niet zijn.

Meer lezen?

• Alma De Walsche, Wel wakker, niet woke, Tertio 1.105, 14 april 2021, blz. 5.
• Sylvain Ephimenco, De wokecensuur van kleine groepen activisten, door de media kritiekloos bejegend, Trouw, 25 maart 2021.
• Hans Bouwman, Met de vertaling van The Hill We Climb komt de sensitivityreader naar Nederland. En dat ligt erg gevoelig, Volkskrant 19 maart 2021.