Brussel

Protestantse wandeling door Brussel (2)

/ Kelly Keasberry / Een reactie plaatsen

De Grote Markt

Na de Maria-Magdalenakerk wacht ons het centrale plein van Brussel. Dit is de plaats waar jong en oud elk jaar verzamelen en het glas heffen op een nieuw begin. De vrijheid om jezelf te zijn lijkt vandaag zo vanzelfsprekend, dat we soms bijna zouden vergeten dat er een hoge prijs voor is betaald. Toch was de Grote Markt in Brussel eeuwenlang het decor van executies en terechtstellingen.

Kort na de jaarwisseling heeft het feestgedruis plaatsgemaakt voor een betoverende sfeer. Toeristen verzamelen zich rond de kerststal, de stenen glimmen van de regen. Over het plein klinkt sprookjesachtige muziek en de nostalgische gevels baden in een sfeervol licht. De toren van het stadhuis rijst op boven de gebouwen. Op de top prijkt een verguld standbeeld van aartsengel Michaël die een draak verslaat. Dat is trouwens niet het enige dat opvalt. Wie het stadhuis goed bekijkt, zal ontdekken dat de toren niet exact in het midden staat. Hetzelfde geldt voor de toegangspoort, die zich al evenmin in het midden van de toren bevindt.

Menselijke onvolmaaktheid

Over de asymmetrische vorm van het stadhuis van Brussel doen diverse verhalen de ronde. Ooit hoorde ik een stadsgids vertellen dat die opmerkelijke vorm het gevolg was van een tweestrijd tussen architecten, die letterlijk het gebouw op een onverwachte manier in tweeën had verdeeld. Een andere legende is dan weer dat toen de architect ontdekte welke vorm zijn ontwerp had aangenomen, hij zich in zijn wanhoop van de toren had gestort. Daar waar nu een ster prijkt, zou hij zijn neergekomen. De hedendaagse functie van de ster is een stuk minder mysterieus. Het symbool doet dienst als het nulpunt van Brussel; de plaats van waar de afstand tot de stad wordt gemeten.

De stad Brussel kent vele verhalen en legendes. Zolang de straat- en gevelstenen zwijgen, zullen er altijd genoeg mysteriën overblijven om over te fantaseren en te speculeren. Maar hoe het ook zij, het gothische stadhuis uit de vijftiende eeuw rijst op boven de gevels als een symbool van de onvolkomenheid van menselijke inspanningen. Zelfs al maken we dingen met de grootste grandeur, naar perfectie blijft het in deze wereld vergeefs zoeken. Dat niet de mens, maar de aartsengel Michaël de draak verslaat, stemt nederig.

Executies en lijfstraffen

Mijn zoons en echtgenoot hebben zich verzameld bij de kerststal, waar het kindje Jezus vreedzaam in het stro ligt. Zo vreedzaam is deze plek niet altijd geweest. De grond waarop we staan, was eeuwenlang de plek van executies en lijfstraffen. Dit is de plek waar vele levens eindigden; sommigen door levende verbranding, anderen door ophanging, wurging of de guillotine. Onder hen waren mensen die een criminele daad hadden begaan, maar ook mensen die op de één of andere manier niet in de norm pasten. Velen waren andersgelovigen zoals protestanten; mensen met een afwijkende mening of seksuele geaardheid, of vrouwen die als een tikkeltje gevaarlijk werden beschouwd omdat ze afweken van de gangbare rolmodellen.

De Grote Markt is de plaats waar velen de levensadem werd afgesneden, om geen enkele andere reden dan dat ze ernaar verlangden om in alle vrijheid zichzelf te kunnen zijn en te mogen leven naar hun diepste overtuigingen en intenties. We kennen niet al hun namen, maar vandaag gedenken we de homoseksuele Henneken Robbens (1417), de heetgebakerde Lisbeth van Sprongele die naar verluidt haar man had geslagen (1438), de protestantse martelaren Hendrik Voes en Jan Van Essen (1523), de graven Egmont en Hoorn (1568), de vermeende heks Cathelyne Van den Bulcke (1590) en de van moord verdachte Hendrick De Backer (1842). 

Onvolmaaktheid blijft een verre droom, voor iedereen. Maar het kindje Jezus is in het centrum van de plein in de kribbe verschenen om de wereld vergeving te geven. Zijn genade inspireert ons om in vrede en verdraagzaamheid samen te leven. Maar de vrijheid om jezelf te mogen zijn, is nooit vanzelfsprekend. Als de straatstenen van de Grote Markt een stem hadden, dan zouden ze ons eraan herinneren hoe we onze vrijheid moeten waarderen. Er is een hoge prijs voor betaald.

Hierna: De Vruntstraat

Hoe de Augustijnenkerk uit Brussel verdween

/ Kelly Keasberry / Een reactie plaatsen

Aan een pleintje in Elsene, omzoomd door bomen, ligt de Heilige Drievuldigheidskapel. Het kerkje stamt uit de 19de eeuw, maar de gevelstenen ademen een langere geschiedenis. 373 jaar lang waren ze onderdeel de Augustijnenkerk, tot die moest wijken voor het huidige De Brouckèreplein. Een eervolle reconstructie.

Brusselse bouwlieden verzamelen zich in 1620 op een grondgebied langs de Zenne. Het project dat hen wacht, is een kerkgebouw in barokstijl, naar ontwerp van architect Jacob Franquart. De Augustijnenkerk wordt de thuisbasis van de augustijnen, een kloosterorde die naar de regel van Augustinus leeft en sinds 1589 in Brussel gevestigd is. De bouwlocatie maakt deel uit van een grondgebied dat – met wat hulp van aartshertogin Isabella – aan de orde toegewezen is. 

Medische kliniek

Het project vergt een lange adem. Maar liefst 22 jaar moeten de augustijnen geduld hebben voordat de kerk op 1 november 1642 door aartsbisschop Boonen kan worden ingewijd. De Augustijnenkerk blijft anderhalve eeuw lang in handen van de kloosterorde, tot de Franse bezetting daar in 1797 een einde aan maakt. De bezetters verdrijven de orde uit de Augustijnenkerk en vormen het gebouw om tot een medische kliniek. Dat is ook de plek waar in 1815 de gewonden van de Slag bij Waterloo worden verzorgd. 

Protestantse tempel

Onder het Koninkrijk der Verenigde Nederlanden breken nieuwe tijden aan. De protestantse koning Willem I (1772-1843) verblijft met zijn hofhouding en familie jaarlijks zes maanden in Brussel. Tijdens dat verblijf wil hij een Nederlandstalige protestantse kerkdienst kunnen bijwonen. De  keuze valt op de Augustijnenkerk. Omdat protestanten in het katholieke zuiden hun samenkomstgebouwen dan nog geen “kerk” mogen noemen, wordt het gebouw in 1816 heringericht als “tempel” van de Protestantse Kerk van Brussel. Een jaar later – op 27 maart 1817 – wordt Willem Alexander er gedoopt, de kleinzoon van Willem I die later als Willem III de troon zal bestijgen. De verbondenheid van koning en kerk zorgt voor een opleving van het Belgische protestantisme.

Laatste eredienst

De heropleving van de Augustijnenkerk is echter geen lang leven beschoren. De eredienst van zondag 21 augustus 1830 wordt onverwacht de laatste. Buiten de kerkmuren woedt het vuur van de Belgische Revolutie. Als revolutionairen kans zien om de kerk binnen te dringen, richten ze een spoor van vernieling aan. Dominee Pauw ontvlucht de kerk en de gemeente wordt uiteengeslagen. Het kerkgebouw functioneert nog enkele decennia als concertzaal en expositieruimte. De Franse componist Hector Berlioz voert er in 1842 een aantal van zijn composities uit.

Sloop en demontage

De wereld staat intussen niet stil. Het stadsbestuur heeft ambitieuze plannen voor de stad Brussel. Onderdeel daarvan is de overwelving van de rivier de Zenne, waarbij ook het gebied rond de kerk onder handen wordt genomen. Tussen 1867 en 1871 vindt de aanleg van de Anspachlaan plaats, die wordt doorgetrokken tot aan de gevel van de Augustijnenkerk. Het gebouw dient vanaf 1875 als postkantoor. Zeventien jaar lang kunnen Brusselaars er terecht voor al hun brieven, postpakketjes en postzegels.

In 1893 valt dan toch het doek voor de Augustijnenkerk. Koning Leopold II ziet geen ruimte meer voor het barokke bouwwerk binnen het stadsontwikkelingsplan van Brussel. Een moderne stad heeft een open ruimte nodig, meent de Belgische koning. Op de plek waar eeuwenlang gelovigen samenkwamen, vergaderen zich nu slopers. De Augustijnenkerk gaat tegen de vlakte om plaats te maken voor het De Brouckèreplein. 

Tastbare sporen

Is de Augustijnenkerk daarmee uit Brussel verdwenen? Niet helemaal. Verdeeld over de Belgische hoofdstad zijn nog altijd tastbare sporen te vinden van het kerkgebouw dat ooit het huidige De Brouckèreplein sierde. De gevelstenen van de Heilige Drievuldigheidskapel, de zijaltaren in de Sint-Joostkerk en de naturalistische preekstoel van Mar de Vos (1697) in de Zavelkerk: stuk voor stuk herinneren ze aan een vergane glorie.

Het huidige de Brouckèreplein in Brussel, de plaats waar tot 1893 de Augustijnenkerk stond. Bron: Wikipedia

Bronnen

  • Harry Sinnaghel, Module “Geschiedenis van het Belgisch Protestantisme”, Syllabus FPTR 2022-2023, blz 73.
  • Protestantse Kerk van Brussel, De geschiedenis van de Protestantse Kerk Brussel. Het ontstaan van de gemeente.
  • Bruzz, Samenleving, Verloren verleden. De Brusselse augustijnen, 4 maart 2005.
  • Wikipedia met verwijzing naar: Charles Terlinden, Histoire du Temple des Augustins et de l’église de la Sainte-Trinité, Gembloux, 1964; Henri Van Havermaet, Souvenirs d’un vieux Bruxellois. Le Temple des Augustins à Bruxelles, Alliance typographique, 1890; Alexandre Henne en Alphonse Wauters, Histoire de la ville de Bruxelles, vol. III, Brussel, 1845, p. 549-553.