De tijd dat yoga-beoefenaars louter hun matje uitrolden en evangelisten het evangelie predikten, lijkt voorbij. Sinds de coronapandemie vinden beide groepen elkaar steeds vaker in complotdenken. Geïnspireerd door bronnen als QAnon en alternatieve websites beschouwen ze de wereld als hun zendingsveld. Want een ding is zeker: de “onwetende menigte” moet worden overtuigd. Ongetwijfeld met de beste bedoelingen, maar steeds vaker lijkt de verbondenheid zoek.

Bewoners van de noordelijke provincies van Nederland kregen rond de kerstdagen van 2020 een opmerkelijk krantje in de bus. Eyeopener, staat er in chocoladeletters op de cover. En daaronder: “De grote ontsnapping. Miljoenen mensen in één keer verdwenen”. Dat is nog eens nieuws, denk je als journalist. Hoe zou zoiets ongemerkt kunnen gebeuren? Wat weet de auteur van dit “nieuwsmedium” wat wij niet weten?

Complot uit de hel

Het huis-aan-huiskrantje dat in 5 miljoen oplagen werd verspreid, blijkt afkomstig van evangelist Jaap Dieleman. De inhoud biedt een bloemlezing aan complottheorieën: de coronapandemie is in werkelijkheid een plandemie, want minutieus in scène gezet door de deep state, een geheime regering achter de regering. Ook beweert Dieleman dat de Nederlandse besmettingscijfers door het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) en het Rijksinstituut voor Gezondheid en Milieu (RIVM) kunstmatig worden opgeklopt.

“Een complot uit de hel”, zo noemt Dieleman de vaccinatiecampagne tegen het coronavirus. “Neem het vaccin niet, het is een opmaat naar het teken van het beest”. In een video op zijn website Ontzagwekkendnieuws.nl verduidelijkt hij: “Wie het vaccin blijft weigeren, zal uiteindelijk – ik zeg niet nu – in de ontwikkeling van het vaccin naar het teken van het beest, worden onthoofd”. Met die uitspraak koppelt hij de ideeën van QAnon-aanhangers behendig aan het beest uit het Bijbelboek Openbaringen.

Samenzwevers

Het krantje van de evangelist uit Zeewolde roept vele reacties op. Kritische geluiden, maar ook steun vanuit voornamelijk evangelische, Pinkster- en reformatorische hoek. In de coronapandemie menen sommige christenen te zien hoe de profetieën in Openbaringen zich rechtstreeks ontvouwen. Ook in new age-kringen maakt het complotdenken furore. Documentairemaakster Sunny Bergman bracht onlangs een documentaire uit over “samenzwevers”. Ze interviewde onder meer een “holistisch consultant”, gezondheidscoaches en mensen die gekant zijn tegen de lockdown.

De meningen lopen uiteen, toont de documentaire. Terwijl de een meent dat het coronavirus niet meer is dan een griepje, gelooft de ander dat het is uitgevonden om de mensheid te veranderen in een slavenkolonie. Ook presentator Filemon Wesselink dook in de materie en volgde Karin Maria-Keser, in Nederland vooral bekend stalker van de politicus Hugo de Jonge. Zij zegt te willen prikkelen, met als doel “de mensen tot zichzelf te brengen”.

Overvolle ic’s

Heeft Dieleman gelijk en is het coronavirus een complot uit de hel? Als je de impact ervan ziet, zou je het haast denken. Onlangs interviewde ik Marc Noppen, CEO van het Universitair Ziekenhuis Brussel (op 11/08/21 in Tertio). We spraken over overvolle ic’s, over ijlings genomen maatregelen, over de druk waaronder hij had gestaan. Toen ik hem confronteerde met de complottheorieën, zei hij daar geen verklaring voor te hebben. Hoe mensen een virus kunnen ontkennen waarvan hij dagelijks de gevolgen ziet, blijft voor hem een raadsel. Noppen sprak van een “vreemde, maar niet ongevaarlijke ontwikkeling”.

Ik deel zijn verbazing. Hoe antivax-goeroes als Willem Engel onder gelovigen en spirituelen zo’n grote aanhang kunnen krijgen, blijft ook voor mij een raadsel. Het heeft ongetwijfeld te maken met een samenloop van omstandigheden. Viruswaarheid is een business zoals vele andere, die drijft op een visie en op storytelling. Populistische leiders als Willem Engel brengen een verhaal dat raakt aan het onbehagen van burgers die zich machteloos voelen, en aan een groeiend wantrouwen jegens overheden en elites.

In een sterk geïndividualiseerde samenleving voorziet zo’n theorie weer in een gemeenschappelijk verhaal. Het is in staat mensen te verbinden en zin en verklaring te geven aan de werkelijkheid die zich rondom hen ontvouwt. Samen tegen de vrijheidsbeperkingen te kunnen strijden, doorbreekt de machteloosheid. Wordt dat verhaal bovendien aangezwengeld via algoritmen en filterbubbels op internet, dan ontstaan er parallelle universums, waarin groepen mensen elk in hun eigen verhaal leven. Waarheden worden niet meer uitgedaagd door andere; verhalen raken elkaar niet langer, waardoor de maatschappelijke dialoog tot stilstand komt.

Menselijke kwetsbaarheid

Als mijn tante een berichtje stuurt, vraagt ze tegenwoordig niet langer hoe het gaat. In plaats van haar nichtje ben ik verworden tot een ongelovige die moet worden bekeerd. Daarom beperkt ze zich doorgaans tot waarschuwingen en links naar alternatieve websites, maar nu is het te laat. De spuit is gezet, dus in haar ogen zijn we ten dode opgeschreven. Mentaal is ze al afscheid aan het nemen. “Ik zal jullie vreselijk missen”, liet ze onlangs weten.

Conspiritualisten geloven met de beste bedoelingen in een verhaal dat mensen tegen elkaar opzet. Dat artsen en politici criminaliseert, dat experts wantrouwt, geen boodschap meer heeft aan feiten. In het universum van de complotdenker is de kloof tussen de machtelozen en de almachtigen totaal. De machtelozen, dat zijn de burgers, en de almachtigen, dat is de elite. De laatsten hebben tot het bittere eind de touwtjes in handen.

Laten we eerlijk zijn: zo’n verhaal leest als de Da Vinci Code of de roman 1984 van George Orwell. Het is stukken spannender dan de grimmige werkelijkheid, die ons confronteert met iets wat we dreigden te vergeten: menselijke kwetsbaarheid. Plots worden we bruut terug geslingerd naar de tijd van de Romantiek en moeten we ons vooruitgangsoptimisme herzien. We blijken maar kleine en nietige mensen in een immens universum. Bij een volk dat zelfs het water kon bedwingen, gaat het verhaal van een virus dat ons kan bedwingen, er niet bepaald in als zoete koek.

Deeltjesversneller

De coronapandemie werkt in die zin als een een deeltjesversneller van een proces dat al langer gaande was. Het toont hoe de destructieve energie van de chaos in onze samenleving om zich heen grijpt. In plaats van eenparig de ramp te bestrijden, zijn we elkaar gaan bestrijden. Werelden en waarheden botsen, gescheiden eilandjes drijven steeds verder uiteen en beletten ons nog langer de mens in elkaars ogen te zien. Dat terwijl verbondenheid en aanpassing voor de mensheid van oudsher de belangrijkste voorwaarden waren om te overleven.

De ware ziekte die onze samenleving bedreigt, is groter dan de coronapandemie. En daar is geen vaccin tegen opgewassen. Of het moet de moed zijn onze kwetsbaarheid onder ogen te zien, en elkaar vroeg of laat weer als medemens te omarmen.