De coronapandemie was nog nauwelijks over haar hoogtepunt heen, toen Duitsland en de Benelux werden geteisterd door overstromingen. Eerder waren er de aanslagen op Zaventem en metrostation Maalbeek. Tragedies die het optimistische maakbaarheidsgeloof dat de jaren 1990 domineerde, op losse schroeven zetten. Logisch dat mensen in een alsmaar onbeheersbaardere wereld op zoek gaan naar houvast en verklaringen.

De pandemie heeft geleid tot tal van “alternatieve nieuwsmedia”, die zoekenden meenemen in een samenhangend verhaal. Anonieme bronnen als QAnon oefenen een magische aantrekkingskracht uit. Voor wie verzeild raakt in die wondere wereld, wordt het leven al snel een spel. Uren kun je achter je computer doorbrengen, zoekend naar nieuwe QDrops – hints – op basis waarvan je zelf onderzoek kunt doen naar “de waarheid”. Steeds meer ontvouwt zich een alternatief universum, waarin de eenzame ziel een ingewijde wordt; elke huisvader of -moeder een inspecteur.

Coherent geloofssysteem

15 procent van de Nederlanders gelooft dat het coronavirus een gefabriceerd biowapen is, blijkt uit een enquête van Ipsos in opdracht van Nieuwsuur. Paul Thomas, voorzitter van de faculteit Religiestudies van de Universiteit van Radford in Virginia (VS) verdiepte zich in de het gedachtegoed van QAnon. Dat blijkt een grotesk verhaal. Aanhangers van QAnon – Anons genaamd – geloven dat de wereld wordt geregeerd door een satanische pedofiele elite.

Het leven in een wereld waarin je als gewone sterveling niemand kunt vertrouwen, stemt somber. Maar hoop is er ook: Donald Trump is verwikkeld in een kosmische strijd tussen de ‘kinderen van het licht’ en de ‘kinderen van de duisternis’. Met dat eschatologische perspectief, veelal geënt op een letterlijke interpretatie van het Bijbelboek Openbaringen, heeft QAnon duidelijke trekken van een coherent geloofssysteem. Daarbij komen nog de community’s met gelijkgestemden, eigen gezaghebbende bronnen, samenkomsten (in de vorm van protesten) en een geloofsleer die contrasteert met de mainstream wereld en media.

Algoritmes

Tijdens een interview met Marc Noppen, CEO van het UZ Brussel, confronteerde ik hem met het feit dat een aanzienlijk aantal mensen helemaal niet gelooft in het coronavirus dat hij al ruim anderhalf jaar lang bestrijdt. Het verbijsterde hem. “Ik heb er geen verklaring dat veel mensen zo gekant kunnen zijn tegen het virus en de maatregelen. Als je de feiten ziet, is er toch geen discussie mogelijk”, zegt hij in Tertio (11/8).

Een verklaring vinden we wel bij schrijver Arjen Lubach. In De online fabeltjesfuik legt hij haarfijn uit hoe het komt dat familieleden en vrienden plots in een totaal andere mindset kunnen vertoeven. De algoritmen die bedoeld zijn om commerciële clicks te genereren, kanaliseren ook onze meningen en interesses. Geïnteresseerd in Bill Gates? Dan vind je zijn betrokkenheid bij de coronavaccins misschien ook wel leuk.

Na wat klikken bekruipt je het akelige gevoel dat de donaties van Bill en Melinda allesbehalve altruïstisch zijn. Het laat je niet meer los; je blijft zoeken tot in de vroege uurtjes. Vrijwel alles bevestigt je angstige vermoeden. Gaandeweg raak je ervan overtuigd dat je je onwetende familieleden moet redden van een moorddadig complot.

Laten we eerlijk zijn: zo’n verhaal is stukken spannender dan een wereld die van chaos en toevalligheden aan elkaar hangt. Een universum waarin artsen en politici het af en toe ook niet meer weten, en waarin klimaatverandering en pandemieën ons bruut confronteren met onze sterfelijkheid en machteloosheid. Bij QAnon blijft de mens aan zet, zelfs tot het bittere eind.

Niet zo onschuldig

Complottheorieën maken het leven spannender, maar zijn ze ook onschuldig? Thomas heeft daar zijn bedenkingen bij. Tijdens zijn onderzoek ontdekte hij dat de QAnon-samenzwering steeds meer antisemitische trekjes aanneemt en ook voet aan de grond krijgt in neonazikringen. Vooraanstaande personen lopen bovendien een toenemend risico op geweld.

Dat is verklaarbaar. In het verhaal van Viruswaarheid, QAnon en Xandernieuws vertegenwoordigt “de elite” het ultieme kwaad. Over mensen als paus Franciscus, Hillary Clinton en Joe Biden gaan bloedstollende verhalen de ronde. Wie die als de ultieme waarheid beschouwt, zou weleens op het onzalige idee kunnen komen de wereld een dienst te moeten bewijzen.

Maar ook in het alledaagse leven trekt het complotdenken scheuren. Socioloog Jaron Harambam promoveerde aan de Vrije Universiteit van Amsterdam op onderzoek naar complotdenkers en werkt nu voor de KU Leuven. “In sommige gevallen ligt zelfs scheiding op de loer”, constateert hij. “Bij de families die wij bezochten leidden de verschillende wereldbeelden tot flinke spanningen thuis.”

Omgaan met complotdenkers

Hoe ga je om met een familielid of vriend die gegrepen is door het virus van QAnon? Discussiëren is meestal zinloos. Beter kun je onderzoeken waar die denkbeelden vandaan komen en oprechte interesse tonen. “Door de ingrijpende maatregelen die zijn genomen tijdens de coronacrisis wordt onze toekomst onzeker”, stelt Harambam. “Mensen krijgen het idee dat het verhaal van politici en virologen de enige waarheid is. Een van de weinige plekken waar andere geluiden te horen waren was de wereld van complotdenkers. Vragende mensen werden daarnaartoe gezogen.”

Een veelvoorkomende valkuil is dat er van beide kanten weinig interesse wordt getoond en weinig vragen worden gesteld. “Bevraag de ander vanuit nieuwsgierigheid in plaats van uit angst voor een ander wereldbeeld en een ander geluid”, adviseert Harambam. De uitdaging is om niet alleen naar de ideeën te kijken, maar vooral ook naar de persoon daarachter. “Je moet iemand weer humaniseren. Je wilt diegene zien als iemand met een geschiedenis, gevoelens en ideeën. In situaties van polarisatie zie je vaak een dehumanisering.”

Agree tot disagree

Nog een valkuil: je laten meeslepen in een welles-nietesdiscours. Ontstaat er een patstelling tussen botsende wereldbeelden, dan leidt dat alleen maar tot frustratie, ruzie en verwijdering. Beter kun je je verplaatsen in de positie van de ander. Wie tot de mainstream behoort, heeft het dagelijkse nieuws, de experts en virologen aan zijn zijde.

Voor aanhangers van QAnon of Viruswaarheid geldt dat niet. Zij worden voortdurend gestigmatiseerd – weggezet als Wappies bijvoorbeeld – en hebben daardoor het gevoel dat zij zich constant moeten verdedigen. Velen maken zich bovendien oprecht zorgen om hun familieleden, als die zich hebben laten vaccineren. Op die gevoelens wordt meestal niet ingegaan. In zijn onderzoek zag Harambam dat complotdenkers nogal eens werden afgeblokt met streberige, betweterige en fact-checkende reacties. “Dan kun je beter denken: die waarheid parkeren we even.”

Harambams laatste tip: vermijd sociale media en blijf het gesprek face-to-face voeren. “Niemand zit te wachten op een betweterige figuur die jou vertelt hoe de wereld in elkaar steekt. Wil je de dialoog blijven aangaan, dan zeg ik: stug volhouden met open armen.”

Meer lezen?

• Kelly Keasberry, Wij doen niet aan verdeeldheid zou een betere slogan zijn voor coronaprotesten, Nederlands Dagblad, 21 juli 2021.
• Kelly Keasberry, Interview met Marc Noppen, Tertio 11 augustus 2021.
• Paul Thomas, Opinie: De satanische retoriek van QAnon kan onschuldige mensen schaden, Friesch Dagblad, 26 oktober 2020.
• NOS Nieuwsuur, Ruzie in de familie door coronadenkbeelden, hoe ga je daarmee om?, 5 september 2020.
• Metro Binnenland, Zo praat je met familieleden of vrienden die in complottheorieën geloven (5 tips), 21 juli 2021.
• Zamnesia, Bestaat anachroom echt? Nieuw onderzoek, 24 september 2020.
• Gezondheidswetenschappen.be, factcheck corona.
• Elly Posthumus, Nepnieuws. Hoe kun je nu checken of een bericht klopt of niet?, Quest 14 januari 2021.